فرصت طلایی عصر امام صادق (ع) فرصتی استثنایی برای ترویج فرهنگ اهل بیت (ع) بود که آن حضرت نیز به خوبی از این موقعیت استفاده کردند و علوم مختلف و گوناگون را به شاگردان تعلیم دادند.

از جمله مسائلی که به خوبی بیان و تثبیت نمودند، مسئله غیبت امام مهدی(ع) و مسائل مربوط به مهدویت بود. آنچه پیش رو دارید، نگاهی کوتاه است به غیبت امام زمان (عج)


تثبیت اصل مهدویت

اصل مهدویت و ظهور امامی که جهان را پر از عدل و داد کند، از مسلمات دین اسلام و مورد اتفاق بین همه مسلمین است. برای به وجود آمدن چنین اتفاقی، تلاش های فراوانی توسط شخص

پیامبر (ص) و جانشینان بعد از ایشان از جمله حضرت صادق (ع) انجام گرفت که به دو نمونه اشاره می شود:
۱- ابان بن عثمان از امام صادق (ع) نقل کرد که پیامبر (ص) در حدیثی به علی (ع) فرمود: «جبرئیل (ع) همین الآن نزد من بود و به من خبر داد قائمی که در آخر الزمان قیام می کند و زمین را پر از عدل می کند همچنان که از ظلم و ستم پر شده، از نسل تو از فرزندان حسین (ع) است.»
۲- معاویه بن عمار از امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل نمود که آن حضرت فرمود: «همانا جبرئیل (ع) نزد من آمد و سلام پروردگارم را به من رساند و فرمود: ای محمد!… قائم از شماست که عیسی بن مریم (ع) پشت سر او نماز می گزارد؛ آن زمانی که خداوند او را [از آسمان] به سوی زمین فرود آورد. [او] از نسل علی و فاطمه و از فرزندان حسین (ع) است.»


غیبت، امتحان سنگین

مفضّل بن عمر از امام صادق (ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: «به خدا سوگند! امام شما سالیانی از روزگارتان غیبت کند و حتماً مورد آزمایش واقع شوید تا آنجا که گفته شود او مرده [یا] کشته [و یا] هلاک شده [و] به کدام وادی رفته است؟ و چشمان مؤمنان بر او بگرید و واژگون شوید، چنان که کشتیها در امواج دریا واژگون شوند. و نجات نیابد [از این امتحان]، مگر کسی که خدا از او پیمان گرفته و در قلبش ایمان را نقش کرده و او را با روحی از جانب خود مؤیّد کرده باشد…»

راوی‌گوید: من گریستم. آنگاه حضرت فرمود: «چرا گریه می کنی؟» گفتم: چگونه نگریم در حالی که شما چنین می گویید… پس ما چه کنیم؟ راوی گوید: امام به پرده آفتاب که به داخل صفه تابیده بود، نگاه کرد و فرمود: «ای اباعبدالله! «آیا این آفتاب را می بینی؟» گفتم: آری. فرمود: «به خدا سوگند! امر ما از این آفتاب روشن تر است.»

هانی تمّار می گوید امام صادق (ع) فرمود: «به راستی برای صاحب این امر، غیبتی است که پایبند به آن مانند کسی است که دستش را بر روی شاخه درخت خار کشد…» آنگاه فرمود: «برای صاحب این امر غیبتی است و بنده باید تقوای الهی پیشه سازد و متمسک به دینش باشد.»


فلسفه و حکمت غیبت

بیان علّت و یا فلسفه و حکمت غیبت بحث و مقاله مستقلی می طلبد. در این بخش به آنچه در کلمات حضرت صادق(ع) آمده، به صورت اختصار اشاره می کنیم:
۱- سربسته می دانیم خالی از حکمت نیست
حضرت صادق(ع) از بیان علت غیبت خودداری نموده، اما حکمت آن را گاه سربسته بیان کرده است. از جمله عبد اللّه بن فضل هاشمی می گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: صاحب این امر ناچارا غیبتی دارد که هر باطل جویی در آن به شک می افتد.

گفتم: فدایت شوم راز غیبت چیست؟ فرمود: “لاَِمْرٍ لَمْ یُؤْذَنْ لَنا فِی کَشْفِهِ لَکُمْ قُلْتُ فَما وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیْبَتِهِ قالَ وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیْبَتِهِ وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیَباتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اللّهِ تَعالی ذِکْرُهُ…؛ به خاطر امری که ما اجازه نداریم آن را برای شما هویدا کنیم. گفتم: در غیبت او چه حکمتی وجود دارد؟ فرمود: حکمت غیبت او همان حکمتی است که در غیبت های حجت های الهی پیش از او بوده است.

و فرمود: وجه حکمت غیبت او پس از ظهورش آشکار گردد؛ همچنان که وجه حکمت کارهای خضر(ع) از شکستن کشتی و کشتن پسر و به پا داشتن دیوار بر موسی(ع) روشن نبود تا آنکه از هم جدا شدند.

«یا ابْنَ الْفَضْلِ اِنَّ هذا الاَْمْرِ اَمْرٌ مِنْ اَمْرِ اللّهِ تَعالی وَسِرٌّ مِنْ سِرِّ اللّهِ وَغَیْبٌ مِنْ غَیْبِ اللّهِ وَمَتی اَنَّهُ عَزَّ وَجَلَّ حَکِیمٌ صَدَّقْنا بِأَنَّ اَفْعالَهُ کُلَّها حِکْمَهٌ وَاِنْ کانَ وَجْهُها غَیْرَ مُنْکَشَفٍ؛ ای پسر فضل! این امر، امری از امور الهی است و سرّی از اسرار خدای متعال و غیبی از غیوب پروردگار است و چون [دانستیم که] خدای عزّ و جلّ حکیم است، تصدیق می کنیم که همه افعال او حکیمانه است؛ اگر چه وجه آن آشکار نباشد.”

و گاه به صورت مشخص تر برخی حکمت های غیبت را آشکار نموده است:


انتظار در زمان غیبت

بحث انتظار نیز بحث مفصل و دلکشی است که در جای خود باید مطرح شود؛ ما فقط به برخی روایات از حضرت صادق (ع) در باره انتظار در دوران غیبت و فضیلت آن اکتفا می کنیم:
۱- حضرت صادق (ع) به ابا بصیر فرمود: «خوشا به حال شیعیان قائم ما؛ کسانی که در غیبتش منتظر ظهور او هستند و در حال ظهورش نیز فرمانبردار اویند. آنان اولیای خدا هستند که نه خوفی بر آنهاست و نه اندوهگین می شوند.» ۲- علاء بن سیابه از امام صادق(ع) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «کسی که از شما بر این امر در حال انتظار بمیرد، مانند کسی است که در خیمه متعلق به قائم باشد.»


مردم در زمان غیبت

یقیناً مردم در زمان غیبت یکسان نخواهند بود؛ عده ای منتظرند و در پی اصلاح خویش و عده ای نیز به دنبال انکار و ضلالت و گمراهی خویش و… حضرت صادق (ع) در روایاتی حالات مردم را در دوران غیبت بیان کرده که به نمونه هایی اشاره می شود:

بو بصیر از امام صادق (ع) و او از پدرانش از رسول خدا (ص) نقل نموده اند که آن حضرت فرمود: «مهدی از فرزندان من است… برای او غیبت و حیرتی است تا آنجا که مردم از ادیانشان گمراه شوند. آنگاه مانند شهاب ثاقب رو می آورد و زمین را پر از عدل و دادمی کند؛ همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد.»

زراره از امام صادق (ع) نقل می کند که آن حضرت فرمود: « برای جوان (مهدی) غیبت ناگزیری است. اوست که چشم به راهش باشند و اوست که مردم در باره ولادتش شک کنند. برخی گویند در شکم مادر بود [که پدرش از دنیا رفت]، برخی گویند پدرش از دنیا رفت و فرزندی برجای نگذاشت و جمعی گویند دو سال پیش از وفات پدرش متولد شد.» زراره عرض کرد: چه دستوری می فرمایید، اگر من آن زمان را درک کردم؟ فرمود: «این دعا را بخوان: «اللّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فِاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ اَعْرِفکَ اللّهُمَّ عَرِّفْنِی نَبِیَّکَ فِاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَبِیَّکَ لَمْ اَعْرِفْهُ قَطُّ اللّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فِاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی.»